این کتاب که به مطالعة سازهای ایران می‌پردازد براساس سطح، نیاز و برنامة دورة متوسطة هنرستان‌های موسیقی کشور طراحی و تألیف شده است و از این رو در همة موارد سعی در ایجاز و حتی حذف پاره‌ای مسائل فني فراتر از سطح و نیاز هنرجویان دارد. کتاب سازهای ایران در دو فصل تنظیم شده است. فصل اول به مطالعة سازهای مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ـ یا مبتنی بر موسیقی دستگاهی ـ اختصاص دارد. مؤلف این فصل، ارفع اطرایی، این گروه از سازها را سازهای ملی ایران می‌نامد و در مورد «زِه صداها» یا سازهای زهی، عنوان «وتر» را برای سازهایی که رشته‌های مرتعش آن‌ها از جنس زِه، ابریشم یا تابلون است. (مانند عود، رباب و قانون) به کار برده و برای سازهایی که رشته‌های مرتعش آن‌ها از جنس فلز است، از عنوان «سیم» استفاده کرده است. فصل دوم به مطالعة اجمالی سازهای مورد استفاده در موسیقی اقوام و نواحی مختلف ایران اختصاص دارد. مؤلف این فصل، محمدرضا درویشی، در مورد «زِه  صداها»، عنوان «وتر» را صرف نظر از جنس آن برای تمام رشته‌های مرتعش در سازهای زهی نواحی ایران استفاده کرده است.

مؤلفان این کتاب در بیان نکات زیر تأکید دارند:

یکم: سازهای ایران در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود، بنا به ماهیت همة انواع موسیقی‌های سنتی ایران که غالباً مبتنی بر تک‌نوازی بوده‌اند تغییر، تحول و تکامل یافته‌اند و از این رو نیاز چندانی به ایجاد با حفظ استاندارد، از جهت اندازه و حتی متحدالشکل بودن کامل ندارند. به همین دلیل است که نه تنها سازندگان سازها اغلب از تجربه یا سلیقة شخصی خود ـ با رعایت اصول کلی در ساختار ـ استفاده می‌کرده‌اند، بلکه حتی سازهای ساخته شده توسط سازندة واحد نیز ممکن است به خاطر برخی ضرورت‌ها، ایجاد و اندازه‌های ثابت و حتی صدادهی یکسانی نداشته باشند. البته این موضوع فقط به سازهای ایران اختصاص ندارد و در مورد سازهای مورد استفاده در همة فرهنگ‌های غیر غربی نیز صادق است. واقعیت این است که در تک‌نوازی، متفاوت بودن ابعاد و اندازة سازها ـ براساس نیاز نوازنده ـ هیچ خللی در اجرای موسیقی ایجاد نمی‌کند اما در گروه نوازی و اجرای آثار ارکستری، رعایت استاندارد، از لحاظ شکل، اندازه و حتی جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سازها اهمیت زیادی دارد. از حدود هشتاد سال پیش که ذهنیت چند صدایی در موسیقی ایران به تدریج ایجاد شد و ضرورت تصنیف و اجرای موسیقی ایرانی با ارکستر احساس شد، توجه به رعایت استاندارد سازها نیز برای سهولت اجرای آثار ارکستری در موسیقی‌های شهری روز به روز فزونی یافت. با وجود این و به رغم تلاش‌های قابل توجه برخی آهنگسازان و سازندگان ساز، در مورد ساختن سازهای استاندارد برای اجراهای گروهی، این موضوع به دلیل نیاز به حمایت‌های سازمان‌های مسئول و متولی امر فرهنگ و موسیقی هنوز به نتایج درخور توجهی ترسیده است.

دوم: موضوع نسبت کوک سازهای ایرانی با اصوات دیاپازون است که با موضوع اول (رعایت استاندارد) تیز ارتباط دارد. آنچه امروزه دیاپازون نامیده می‌شود ـ صرف نظر از ابزارهای ایجادکنندة صداهای معین ـ معیاری است برای سنجش صداها با فرکانس‌های معین که بنابر ضرورت‌های مختلفی در موسیقی غرب ایجاد شده است. موسیقی مبتنی بر فواصل کام تامپره (فواصل تعدیل شده یا مساوی بنداشته شده)، موسیقی چند صدایی، موسیقی ارکستری و پیامد آن، یعنی تعدیل سازها از نظر اندازه یا همان استاندارد کردن، برخی از این ضرورت‌ها در موسیقی اروپا بود. به این ترتیب، به عنوان مثال، صدای سیم دوم در همة ویولن‌هایی که در موسیقی کلاسیک و رسمی غرب استفاده می‌شوند تقریباً یکسان‌اند و این صدا، نت «ملا» با فرکانس متوسط 440 هرتز است. می‌گوییم متوسط، زیرا صدای «لا» می‌تواند بنا بر ضرورت، براساس فرکانس‌های دیگری مثلاً 439، 441، 442، 444 هرتز و … نیز تعبیر و تعیین شود. بنابراین موسیقی‌های غیر غربی ـ از جمله موسیقی ایرانی ـ تا زمانی که ضرورت‌های یاد شده در موسیقی غربی ایجاب نکند نیازی به استفاده از معیار دیاپازون نداشته و ندارند. این نکته را نیز یادآوری می‌کنیم که در برخی تمدن‌های کهن، مانند چین، هند و ….. معیارهای دیگری به عنوان دیاپازون مطرح بوده‌اند که شرح آن‌ها در حوصلة این مقدمه نیست.

آنچه می‌توان در مورد کوک سازهای ایرانی گفت این است که صرف نظر از نسبت‌های مختلفی که میان وترهای یک ساز، به صورت عرف و گاه تثبیت شده وجود دارند، صدای مطلق هیچ وتری الزاماً منطبق بر معیار دیاپازون نیست. به عنوان مثال اگرچه در عرف، صدای دست باز وترهای مضاعف ردیف اول در ساز «تار»، «دو» نامیده می‌شوند. این نام‌گذاری یک امر فرضی است نه حقیقی، زیرا با مطالعة عینی تارهای مختلف می‌شویم که صدای حقیقی براساس دبابازون، مثلاً «سی»، «سی‌بمل»، «لا»، «دودیز»… است. بنابراین آنچه در این کتاب در نت‌نگاری کوک‌ها، دستان‌بندی‌ها و سایر موارد مشاهده می‌شود نسبت میان صداهاست که اهمیت دارد، که مطلق صداها که همه فرضی‌اند.

به هر ترتیب انتشار این کتاب را با این ویژگی‌ها به فال نیک می‌گیریم و از همة مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به ویژه دفتر مطالعات، برنامه‌ریزی و هماهنگی آموزش‌های فرهنگی هنری و نیز وزارت آموزش و پرورش، به ویژه سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی که اقدام به چنین امری کرده‌اند و نیز مؤسسة فرهنگی ـ هنری ماهور که عهده‌دار آماده سازی این کتاب بوده است سپاسگزاریم.

مؤلفان